Πάνε χρόνια πια, που πιτσιρικάδες περιμέναμε ανάμεσα στα λιγοστά παιδικά προγράμματα των δύο κρατικών καναλιών να έρθει η ώρα εκείνη που θα προβάλλονταν ο Καραγκιόζης. Τα χρόνια πέρασαν, τα παιδικά αυξήθηκαν (αλλά και εν πολλοίς μεταλλάχτηκαν), αλλά η φωνή του Ευγένιου Σπαθάρη με συνοδεία τη χαρακτηριστική μουσική και τα επιφωνήματα -ατάκες των ηρώων μένει ακόμα στη μνήμη. Και ενώ ο Καραγκιόζης θα συνεχίσει να ζει, ο μεγάλος αυτός υπηρέτης του, ο Σπαθάρης, πέρασε πριν λίγες μέρες στην αιωνιότητα.
Κι ενώ οπωσδήποτε υπήρξαν κι άλλοι σπουδαίοι καραγκιοζοπαίκτες, ο Σπαθάρης φαντάζει ανυπέρβλητος, κυρίως λόγω αναμφίβολης αξίας, αλλά και λόγω της αδιάσειστης εντύπωσης που χαράχτηκε στα παιδικά χρόνια. Κι ο θάνατός του μας δίνει την ευκαιρία τιμής ένεκεν να πούμε λίγα λόγια για το θέατρο σκιών. Πρώτα πρώτα, δεν είναι τούρκικο. Πέρα από τους θρύλους και τις παραδόσεις, πιθανότερη προέλευση θεωρείται η Κίνα, αν και υπάρχουν αναφορές και στην αρχαία Ελλάδα, καθώς ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» κάνει μια αναλογία σχετική με τους «θαυματοποιούς» που με τη βοήθεια της φωτιάς προβάλλουν σκιές πάνω από ένα μικρό τοίχο. Αλλά και ο Αριστοτέλης στο «Περί κόσμου» αναφέρει τους «νευροσπάστες», οι οποίοι με σπάγκους (νεύρα) κινούσαν φιγούρες ζώων. Συνδέεται ακόμα και με τα στοιχεία που υπάρχουν για τον τρόπο που τελούνταν τα Ελευσίνια μυστήρια.
Στην Κίνα, τέλος πάντων, πιστεύεται πως η γέννησή του οφείλεται στο απλό γεγονός ότι οι Κινέζοι κάλυπταν τα παράθυρα τους με χαρτί. Το βράδυ, καθώς το εσωτερικό του σπιτιού φωτιζόταν, οι σκιές των ενοίκων προσέφεραν ένα ονειρικό θέαμα στους περαστικούς. Από εκεί είναι πιθανότερο να το υιοθέτησαν οι λαοί του ανεπτυγμένου Βυζαντίου, παρά οι νομάδες και απολίτιστοι Τούρκοι, όπως υποστηρίζει ο μελετητής Ι.Τ. Παμπούκης. Και όταν οι Τούρκοι εμφανίζονται στις βυζαντινές χώρες, το παραλαμβάνουν μαζί με άλλα πολιτιστικά στοιχεία και καθώς η θρησκεία τους απαγορεύει την επί σκηνής ανθρώπινη παρουσία, τους άρεσε ιδιαίτερα.
Μετά την απελευθέρωση (αν και ο Πουκεβίλ αναφέρει παράσταση Καραγκιόζη στα 1820), οι Έλληνες αγάπησαν και αναμόρφωσαν τον Καραγκιόζη. Οι τούρκικες φιγούρες, όπως ο Πασάς ή ο Βεληγκέκας είναι ελληνικά δημιουργήματα! Δεν υπάρχουν στο τουρκικό θέατρο σκιών. Άλλωστε δε θα μπορούσε να επιτρέπεται η σάτιρα αξιωματούχων από το μπερντέ. Σαν αληθινό θέατρο, καθρεφτίζει τη νεοελληνική πραγματικότητα. Για αυτό προστέθηκαν επιπλέον και όλες οι φιγούρες που πλαισιώνουν τον Καραγκιόζη (Μπάρμπα Γιώργος, Χατζηαβάτης, Νιόνιος, Σολομών, Μορφονιός, Σταύρακας κ.α.), για τους συμβολισμούς των οποίων χρειάζεται ολόκληρη μελέτη. Άλλαξε παράλληλα και το ρεπερτόριο: βλέπουμε κωμική παρουσίαση της καθημερινής ζωής, εμπνεύσεις από παραμύθια ή παραδόσεις, καθώς και ιστορικά ή ηρωικά έργα.
Πρέπει να σημειωθεί βέβαια, ότι στην αρχή θεωρούνταν κακόφημο θέαμα, με βωμολοχίες και αισχρές υποθέσεις των έργων – τουρκικά κατάλοιπα. Η κριτικές της εποχής ήταν επιθετικές, αλλά ο κόσμος συνέρρεε, μιας και δεν υπήρχαν εναλλακτικές λύσεις. Πρώτος γνωστός καραγκιοζοπαίκτης είναι ο πρόσφυγας μπάρμπα Γιάννης ο Μπράχαλης, αλλά αυτός που αναμόρφωσε τον Καραγκιόζη είναι ο Δημήτριος Σαρντούνης ή Μίμαρος.
Όπως γράφει στο έργο του «Εφήβων και μη» ο Γιώργος Ιωάννου «...Ο Καραγκιόζης είναι η θεατρική δημιουργία του λαϊκού μας πολιτισμού. Έχει όλα τα γνωρίσματα του κατά παράδοση δημιουργήματος, μόνο που έχουν χαθεί στην ανωνυμία τα ονόματα των εργατών του. Ο Καραγκιόζης είναι έργο ομαδικό, δουλεμένο από πάρα πολλούς ανθρώπους, από το λαό ολόκληρο. Και δεν αναφέρομαι μονάχα στα άφθονα λαογραφικά στοιχεία που είναι πολλαπλώς σφιχτοδεμένα μέσα στα έργα του, αναφέρομαι και στη θεατρική μορφή. Γι’ αυτό και βλέπουμε να θεωρείται εντελώς φυσικό ο ένας καραγκιοζοπαίχτης να επαναλαμβάνει τα θέματα ή τα μοτίβα του άλλου, χωρίς κανείς να εγείρει ζήτημα δημιουργία ή επανάληψης. Έτσι εξηγείται και η τόση σύγχυση που υπάρχει για το ποιος ακριβώς πρωτοδημιούργησε το ένα ή το άλλο έργο, το μοτίβο ή τη φιγούρα. Βέβαια, ο κάθε καλλιτέχνης, καθώς τα ξαναπερνούσε από μέσα του, άφηνε ανάλογα με τις ικανότητές του τα ίχνη της προσωπικότητάς του, πρόσθετε κάτι κι αυτός, όμως δεν ήταν και δεν ένιωθε παρά σαν όργανο της μεγάλης αυτής λαϊκής παραδοσιακής δημιουργίας, που ξεκίνησε ποιος ξέρει από ποια αλλότρια ή ίσως από δικά μας πανάρχαια βάθη.»
Αρκεί να σκεφτούμε πόσες φράσεις από τα έργα του ή εκφράσεις σχετικές με αυτόν – έστω και υποτιμητικές - επιβιώνουν στις μέρες μας, για να δούμε πόσο μπόλιασε την ελληνική κοινωνία ο Καραγκιόζης: «θα φάμε, θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμε», «καραγκιόζ μπερντές», «στο γάμο του Καραγκιόζη», «καραγκιόζης», «καραγκιοζιλίκι» και άλλες πολλές. Ο Ιωάννου κλείνει το κείμενό του: « Πρόσφερε, πάντως, πολλά ο καραγκιόζης: ψυχαγωγία, κοινωνική διαφώτιση, πατριωτισμό, ήθος, λαϊκή ενότητα. Και ακόμα, θαυμάσια αισθητική παιδεία». Το τελευταίο, ιδίως, το αποδείκνυε καθημερινά και ο Ευγένιος Σπαθάρης με τη σεμνή και γεμάτη σοφία παρουσία του. Η απουσία του μεγάλη. Το ίδιο και το κληροδότημά του.
tezjorge@yahoo.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου