Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς δουλεύει η προπαγάνδα. Δεν είναι ανάγκη να ‘χει τελειώσει πανεπιστήμιο, ούτε να ‘χει διαβάσει απαίσια χοντρά πανεπιστημιακά βιβλία. Η προπαγάνδα δουλεύει με το ν’ απευθύνεται στα πιο βασικά, ζωώδη ένστικτά μας. Δεν απευθύνεται στην ανώτερη φύση μας, αν κι ένας απ’ τους σκοπούς της είναι να μας πείσει ότι αυτό κάνει. Υποκρίνεται ότι απευθύνεται στη λογική μας, όταν στην πράξη απευθύνεται στα πιο πρωτόγονα αισθήματά μας. Ο λόγος είναι απλός: Η αντίληψη περνάει πρώτα απ’ το συναισθηματικό κομμάτι του εγκεφάλου και μετά στο λογικό.
Συγκεκριμένα, η προπαγάνδα δουλεύει με το να απευθύνεται σε τρία πράγματα: το συναισθηματισμό, την αίσθηση ότι ανήκουμε σε μία φυλή και στο ναρκισσισμό μας. Προηγουμένως αναφέραμε ότι η αντίληψη περνάει πρώτα απ’ το συναισθηματικό εγκέφαλο και μετά απ’ το λογικό εγκέφαλο. Αυτό συμβαίνει με όλους μας, ακόμη και με ανθρώπους που πιστεύουν για τον εαυτό τους ότι είναι τα πιο (ορθο)λογικά και έξυπνα άτομα.
Μοιραζόμαστε, επίσης, πρακτικά με κάθε άλλο ζώο στη γη το ένστικτο να σχηματίζουμε φυλές, οργανωμένες με κάποια ιεραρχία, που έχουν κάποιον αρχηγό. Είμαστε αγελαία ζώα. Η αρχή ότι αναζητούμε καθοδήγηση από κάποιον αρχηγό από τον οποίο περιμένουμε να μας φροντίσει, είναι μια από τις πιο αποδεκτές στην ψυχολογία. Όταν κάποιος υπερβαίνει τα ταμπού της φυλής, εξοστρακίζεται και συχνά αποβάλλεται απ’ τη φυλή. Θέλετε ένα παράδειγμα; Έστω ότι κάποιοι αντιτίθενται σε κάποιον πόλεμο. Τι συμβαίνει συνήθως; Αποκαλούνται δειλοί και τους καλούν να φύγουν απ’ τη χώρα. Ποιος δεν έχει ακούσει την προσβολή “Είσαι δειλός! Αν δε σου αρέσει εδώ πέρα, να σηκωθείς να φύγεις!” Οι άνθρωποι που τα λένε αυτά πιστεύουν ότι είναι πατριώτες. Στην πραγματικότητα συμπεριφέρονται σαν ζώα. Συναισθηματικά, παράλογα, αγελαία ζώα, ευεπηρέαστα απ’ το φόβο και την ταραχή που προκαλεί η προπαγάνδα. Τα άτομα σκέφτονται. Οι ομάδες όχι. Δεν μπορούν να σκεφτούν.
Ο ναρκισσισμός είναι η έμφυτη τάση μας να βλέπουμε το κάθε τι ως μεγαλοπρεπές ή ανάξιο λόγου, καλό ή κακό, μαύρο-άσπρο χωρίς να μπορούμε να δούμε τις ενδιάμεσες αποχρώσεις. Είναι ο λόγος που σχεδόν κάθε φυλή στον κόσμο - και τα έθνη δεν είναι παρά φυλές κατιτίς μεγαλούτσικες - αποκαλεί τον εαυτό της “ο Λαός”, “οι Άνθρωποι”, “οι Εκλεκτοί”, “η Μητέρα Πατρίδα”, “η Γη των Πατέρων μας”, το μεγαλύτερο έθνος επί της Γης”, θεωρώντας οποιονδήποτε είναι έξω απ’ τη φυλή ως υποδεέστερο, υπάνθρωπο, πράγματα κι όχι ανθρώπους (βλ. και τις “παράπλευρες απώλειες”). Συνεπώς δεν θα ‘πρεπε να μας παραξενεύει το πόσο εύκολο είναι να σκοτώσουμε τους παρείσακτους: απλώς δεν είναι άνθρωποι.
Όταν συνδυάσεις αυτές τις τρεις αντιλήψεις, έχεις τη βάση κάθε προπαγάνδας. Αν ο αρχηγός της φυλής πει στους υπηκόους του ότι η καλοσύνη τους δέχεται επίθεση από τρελούς, μοχθηρούς ανθρώπους που θέλουν να τους καταστρέψουν, τα μέλη της φυλής θ’ αντιδράσουν ακριβώς όπως ζώα που δέχονται επίθεση. Ο υπουργός προπαγάνδας των Ναζί, Γιόζεφ Γκέμπελς, πρόσεξε ότι το μόνο που χρειαζόταν να κάνουν για να στείλουν τους ανθρώπους στον πόλεμο με βήμα ταχύ, ήταν να τους πούνε ότι δέχονται επίθεση, να αποκηρύξουν όσους διαφωνούσαν ως προδότες που εκθέτουν τη φυλή σε κίνδυνο και οι άνθρωποι από μόνοι τους θα συκοφαντούσαν, εξοστράκιζαν και απέβαλαν όσους διαφωνούσαν και μετά θα έφευγαν χαρωποί για το μέτωπο ως πρόβατα επί σφαγή. Είχε πει ότι αυτή η τεχνική δούλευε σε κάθε χώρα του κόσμου.
Η κυβέρνηση Μπους χρησιμοποίησε ακριβώς αυτήν την τεχνική για να ξεκινήσει δύο πολέμους. Ουσιαστικά είπαν στον κόσμο ότι η καλοσύνη μας δεχόταν επίθεση από τρελούς και διαβολικούς ανθρώπους που θέλανε την καταστροφή μας. Βλέπετε πώς δουλεύει; Φυλή, συναισθηματισμός, ναρκισσισμός. Οι υποστηρικτές του πολέμου αντέδρασαν με το να επιτεθούν σε διαδηλωτές και αντιφρονούντες χαρακτηρίζοντάς τους προδότες - προσπαθώντας δηλαδή να τους διώξουν απ’ τη φυλή - και με το να φύγουν για τον πόλεμο. Είναι τόσο απλό, τόσο εύκολο.
Ένας άνθρωπος που ο καθένας μας θα ‘πρεπε να ξέρει είναι ο Edward L. Bernays, ο Αμερικανός μαθητής και ανιψιός του Σίγκμουντ Φρόυντ. Ήταν ο θεμελιωτής των μοντέρνων τεχνικών της προπαγάνδας. Ο Bernays απεχθανόταν τους περισσότερους ανθρώπους, τους θεωρούσε κατώτερούς του, πνευματικά και κοινωνικά. Όχι μόνο θεμελίωσε τις σύγχρονες προπαγανδιστικές τεχνικές, αλλά θεωρείται και ο πατέρας των σύγχρονων δημοσίων σχέσεων. Αν και θα μπορούσαμε να πούμε ότι προπαγάνδα και δημόσιες σχέσεις είναι το ίδιο πράγμα και ότι δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ τους. Στο βιβλίο του “Προπαγάνδα” του 1928, ο Bernays έγραφε, “Η συνειδητή και έξυπνη χειραγώγηση των οργανωμένων συνηθειών και απόψεων των μαζών είναι ένα σημαντικό στοιχείο της δημοκρατικής κοινωνίας. Αυτοί που χειρίζονται αυτόν τον αθέατο μηχανισμό της κοινωνίας αποτελούν μια αόρατη κυβέρνηση η οποία είναι η αληθινή εξουσία της χώρας μας…”. Να θυμάστε αυτή τη φράση. Ο Bernays πίστευε ότι ο λαός θα ‘πρεπε να κυβερνάται από μια εξαιρετικά μικρή ελίτ, η οποία θα ‘πρεπε να χειραγωγεί το λαό μέσω της προπαγάνδας. Όσοι πιστεύουν στα θαύματα της κυβέρνησης και ότι η κυβέρνηση είναι φίλος τους θα ‘πρεπε να το ξανασκεφτούν.
Σε ένα άλλο βιβλίο, “Ξεκαθαρίζοντας την Κοινή Γνώμη”, ο Bernays έγραψε πώς οι κυβερνήσεις και οι διαφημιστές μπορούν να “εξουσιάσουν το μυαλό όπως οι στρατιωτικοί εξουσιάζουν το σώμα”. Μια τέτοια εξουσία μπορεί να επιβληθεί εξαιτίας “της ευελιξίας που από τη φύση της έχει η ατομική ανθρώπινη φύση” και διατύπωσε τη θέση ότι “ο μέσος πολίτης είναι ο πιο αποτελεσματικός λογοκριτής του κόσμου. Το ίδιο του το μυαλό είναι το φράγμα που μπαίνει ανάμεσα σ’ αυτόν και τα γεγονότα. Τα ίδια τα δικά του, απρόσβλητα στη λογική, νοητικά διαμερίσματα, η δική του τάση για το απόλυτο, είναι τα εμπόδια που δεν του επιτρέπουν να δει με βάση τη δική του εμπειρία και τις δικές του σκέψεις αλλά αντιθέτως σκέφτεται και αντιδρά όπως το πλήθος”.
Ο Bernays επίσης πίστευε ότι “η μοναξιά είναι πραγματικά τρόμος για το κοινωνικό ζώο και ο συσχετισμός με την αγέλη δημιουργεί ένα συναίσθημα ασφάλειας. Στον άνθρωπο, ο φόβος της μοναξιάς δημιουργεί μια επιθυμία να ταυτίζεται με την αγέλη σε θέματα άποψης”. Ισχυριζόταν ότι “το ομαδικό μυαλό δε σκέφτεται με την κυριολεκτική έννοια της λέξης… Όταν παίρνει αποφάσεις, η αρχική του παρόρμηση είναι ν’ ακολουθήσει το παράδειγμα του αρχηγού που εμπιστεύεται. Αυτή είναι μια από τις πιο αποδεκτές αρχές στην ψυχολογία των μαζών”. Αυτό που ο Bernays αποκαλούσε την εξουσία πάνω στο μυαλό, επιτυγχάνεται με το να εκμεταλλευτούμε την τάση του ανθρώπου για αυταπάτη [λογικά στεγανά], κοινωνικότητα [το ένστικτο της αγέλης], ατομικισμό [εξαίροντας τη ματαιοδοξία] και τη σαγηνευτική δύναμη ενός ισχυρού ηγέτη.
“Οι πνευματικές συνήθειες δημιουργούν στερεότυπα ακριβώς όπως οι συνήθειες του σώματος δημιουργούν συγκεκριμένα αντανακλαστικά”, έγραφε ο Bernays. “αυτά τα στερεότυπα, ή κλισέ, δεν είναι αναγκαστικά αληθινές εικόνες αυτών που υποτίθεται ότι αναπαριστούν”. Με άλλα λόγια, η αντίληψη των πραγμάτων είναι το παν, λίγη σημασία έχει η αλήθεια.
Για να το κάνουμε όσο πιο απλό γίνεται, οτιδήποτε χρειάζεται για μια επιτυχημένη προπαγάνδα συνοψίζεται στις τρεις έννοιες που αναφέραμε παραπάνω: Συναισθηματισμός, αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια φυλή, ναρκισσισμός. Ξεγελάμε τους εαυτούς μας πιστεύοντας ότι έχουμε προοδεύσει τόσο πολύ, όταν στην πραγματικότητα η ανθρωπότητα έχει κολλήσει στο ένα εκατομμύριο προ Χριστού. Ξέχασα: υπάρχει ακόμα ένα συστατικό για μια επιτυχημένη προπαγάνδα: συνέχισε να επαναλαμβάνεις το μήνυμα ξανά και ξανά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου